De Protestantse Kerk en haar (on)opgeefbare verbondenheid met het volk Israël en de Palestijnen.
Je kunt niet, zoals de Protestantse Kerk wil, de wonden van de Palestijnen aanraken als je zelf bijdraagt aan de pijn. Dat legt Meta Floor uit in haar reflectie op de oorlog in Gaza en de knellende ‘onopgeefbare verbondenheid’ met Israël.
Niets nieuws onder de zon
We worden dagelijks geconfronteerd met diep tragische beelden vanuit Israël en Palestina. In 2007 ging ik – zo groen als gras – aan de slag bij Sabeel, het Palestijnse Centrum voor Bevrijdingstheologie in Oost-Jeruzalem. Mijn hoofdopdracht was te werken aan bewustwording binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Opgegroeid binnen een Nederlandse kerkelijke context waarin loyaliteit aan het joodse volk belangrijker leek dan welk ander dogma ook, was ik diep geschokt door wat ik leerde in de ontmoetingen met Palestijnen en Joodse Israëliërs. Ik deed in die periode twee fundamentele inzichten op. Ten eerste dat beide volken zwaar getraumatiseerd zijn, dat dit van generatie op generatie wordt doorgegeven, en dat pijn aan beide kanten heel diep is. Ten tweede, dat Palestijnen systematisch onrecht wordt aangedaan. Het geweld, dat zijn niet enkele incidenten, maar er is sprake van een verstikkend systeem dat de staat Israël doelbewust implementeert om een volk met een andere etniciteit te onderdrukken, te vernederen en hun land in te nemen.
Dit was lang voor 7 oktober 2023. In de veertig jaar vóórdat Hamas werd opgericht in 1987, heeft de staat Israël zo’n 50.000 Palestijnen gedood, gemiddeld honderd Palestijnen per maand. Palestijnen vragen zich dan ook af of het niet heel gemakkelijk is dat hen wordt gevraagd het geweld van Hamas te veroordelen, terwijl het geweld van de staat Israël als zelfverdediging wordt gezien. Hun vraag aan ons in Nederland is wat de mensen in Gaza dan hadden moeten doen om ons de ogen te openen en in beweging te krijgen. Zij weten dat zonder Hamas de situatie in Gaza er uit zal zien zoals die op de Westbank, namelijk een meedogenloze bezetting en volstrekte uitzichtloosheid.
Palestijnse Contextuele Theologie
Palestijnse christenen worstelen al sinds 1948 met de vraag wie God voor hen is. Staat God aan de kant van het joodse volk, heeft hij hen het land beloofd, ten koste van Palestijnen die daar al eeuwenlang woonden? Hoe moeten Palestijnse christenen omgaan met leven onder bezetting? Was Jezus niet iemand die (volgens het evangelie van Matteüs) zelf vluchteling is geweest, onder bezetting leefde, en buitengesloten werd door de machthebbers van die tijd? Protestantse theologen zoals Naim Ateek, Mitri Raheb en Munther Isaac benadrukken dat de rode draad in het Oude Testament is dat God een God van recht en gerechtigheid is, dat dat de lens is waardoor de Bijbel gelezen moet worden, dat theologie niet vrijblijvend kan zijn maar een zaak van leven of dood is.
In 2009 werd het Palestijnse Kairosdocument uitgebracht, een schreeuw om recht vanuit het hart van het Palestijnse lijden. Daarin wordt westerse kerken een spiegel voorgehouden. Ten eerste wordt ons in het westen gevraagd ons te verdiepen in het leven en lijden van Palestijnen, ten tweede worden we opgeroepen de eigen theologie kritisch onder de loep te nemen om te zien in hoeverre zij bijdraagt aan onderdrukking en onrecht, en tot slot wordt gevraagd alles, maar dan ook echt alles te doen wat in ons vermogen ligt, om het voortdurende onrecht te stoppen en te werken aan vrijheid en veiligheid voor ieder mens.
De Lutherse theoloog Munther Isaac hield recent een preek waarin hij zijn verontwaardiging uit over de medeplichtigheid van de kerken in het westen aan de huidige situatie in Gaza. Hij stelt dat de stilte oorverdovend en pijnlijk is, en dat liefdadigheid, geschokte woorden, en verontschuldigingen in de toekomst, niet geaccepteerd zullen worden.
Onopgeefbaar verbonden met het volk Israël
De Protestantse Kerk in Nederland worstelt met haar rol ten aanzien van Israël en Palestina. Na de gruwelen van de Holocaust deed al spoedig het dogma van de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël haar intrede. Zou het zo kunnen zijn dat de verlammende spagaat waarin dit kerkgenootschap nu zit te maken heeft met het feit dat er in kerk en theologie nooit een fundamentele bezinning heeft plaatsgevonden op hun rol voorafgaand en tijdens de Holocaust? Zou het kunnen zijn dat, juist door het zwijgen van de kerken destijds, en het negeren van deze destructieve rol, er een diep schuldgevoel is ontstaan, waardoor er nu een onvermogen is om helder te zien dat trauma kan leiden tot daderschap? Hoe komt het dat het in Nederland zo ingewikkeld lijkt om een joodse denker als Hannah Arendt serieus te nemen, die een scherp onderscheid maakte tussen antisemitisme en antizionisme? Hoe komt het dat de analyse van Rabbis for Human Rights, die zich hartgrondig verzetten tegen de onderdrukking van Palestijnen door de staat Israël vanuit de overtuiging dat er grote machtsongelijkheid is, niet serieus wordt genomen?
Mark Braverman, een joodse Amerikaan, stelde in 2010 de vraag aan de Nederlandse kerken waarom zij niet diepgaand reflecteren op de vraag waarom het joodse volk eerst eeuwenlang als inferieur werd beschouwd, en na de Holocaust wederom een positie krijgt toebedeeld als ‘anders’, maar dan in positieve zin. Braverman wijst op het grote risico dat dit filosemitisme op termijn weer kan omslaan naar antisemitisme, en pleit voor een positie van gelijkwaardig partnerschap.
Wonden aanraken van Palestijnse christenen
De Protestantse Kerk in Nederland erkende recent dat ze te lang heeft weggekeken van het lijden van Palestijnen, en beschrijft in haar nieuwe gespreksnotitie de noodzaak van het aanraken van wonden, het benoemen en erkennen van onrecht en pijn. Hierin wordt genoemd ‘dat we ons moeten verhouden tot de eigen theologie en geschiedenis en de ontsporingen, en ervan leren hoe deze verwondingen geheeld kunnen worden. En ook zullen we de neutraliteit voorbij moeten durven gaan. Dat houdt in dat we onrecht van welke zijde ook concreet durven te benoemen.’
Dit klinkt indrukwekkend. Het lijkt erop dat de PKN de waarde onderstreept van verbinden en helen. Waar echter aan voorbij gegaan wordt, is dat de kerken in Nederland decennialang hebben gezwegen en daarmee direct en indirect hebben bijgedragen aan de huidige uitzichtloze situatie van Palestijnen. De reflectie hierop ontbreekt. Als je wonden wilt zien, zelfs aanraken, zonder dat je reflecteert op en werkelijk berouw toont over jouw eigen aandeel, over het feit dat deze wonden mede zijn veroorzaakt door jouw wegkijken, door jouw zwijgen, door jouw theologie, dan vermeerder je de pijn in plaats van dat het troost of heling zou bieden.
Nederlandse Contextuele Theologie
De huidige theologische opvattingen, het zwijgen, spreken en handelen van de kerk, schieten tekort. Zij dragen bij aan méér pijn, lijden en onrecht. Het is hoog tijd voor een diepgaande bezinning op de eigen rol van theologie en kerk, zowel ten aanzien van het lijden van het joodse volk in het verleden, als ten aanzien van het onrecht dat aan het Palestijnse volk is en wordt aangedaan. Wat nodig is, is een eigen contextuele theologie waarin oog is voor historisch besef, veranderende machtsverhoudingen, voor belangen, en vooral voor de eigen rol waar gezwegen werd terwijl solidariteit noodzakelijk was of gesproken werd terwijl luisteren of zwijgen passend was. Diepgaande reflectie is nodig om te erkennen dat de rol van bruggenbouwer ongepast is, zolang beide kanten van de brug zich niet op gelijke hoogte bevinden en internationaal recht met voeten wordt getreden. Oprecht berouw is de enige basis die kan leiden tot bescheidenheid, gekoppeld aan een overtuigend bondgenootschap op gelijkwaardig niveau met mensen en groepen die gemarginaliseerd worden. Er is alleen een geloofwaardig perspectief mogelijk, als de Protestantse Kerk in Nederland in de spiegel kijkt, haar eigen rol erkent, en vandaaruit handen en voeten geeft aan de onopgeefbare verbondenheid met ieder mens.
LIBERAAL CHRISTENDOM 