De allereerste reactie op de Top 10 must reads stond in dagblad Trouw en kwam van Mechteld Jansen, rector van de PThU.
In deze vierde en laatste ronde reacties komt de PThU weer aan bod, met directeur onderwijs Ciska Stark en Edward van ’t Slot, hoofd beroepsvorming predikanten.
In het naschrift van Jan Offringa, hoofdredacteur van deze website, is een persoonlijke bericht van scriba René de Reuver opgenomen.
Verwijlen
Ciska Stark
Als directeur onderwijs ‘zoom’ ik me deze maanden door in allerlei overlegsituaties met studenten, collega’s en externe contacten van de Protestantse Universiteit. En hoewel de digitale etiquette eigenlijk voorschrijft dat je zorgt voor een rustige achtergrond die zo min mogelijk afleiding veroorzaakt, zit ik regelmatig in een sessie met achter elk hoofd op het scherm een van onder tot boven goedgevulde boekenkast. Waarbij de kleuren van de rug of omslag al snel iets verraden van iemands theologische ligging.
De kleuren die ik in de Top 10 van liberaalchristendom.nl ontwaar vormen voor mij een feest van herkenning. Het zijn alle tien ‘classics’ van langer of korter gelden, zoiets als de Top 2000 tussen Kerst en Oudjaar die meer de sfeer van weleer dan de agenda van de toekomst bepaalt. Ik hoor succesnummers die vormend zijn geweest in een bepaalde tijd en ontwikkeling. Voor mezelf is dat vooral ‘Verzet en overgave’ waarin Bert Montsma ons destijds aan de VU inwijdde. Waarom? Bonhoeffer leert niet ‘een theologie’ maar leert theologiseren voor het aangezicht van God en mensen.
Als ik nu denk aan onze studenten dan gun ik ze dat boek opnieuw, met alle andere 10 en ook recentere werken. Studenten hebben behoefte aan constructieve theologie, voorbij de deconstructie alléén. Het hoeven niet eens grote verhalen te zijn, vaak zijn fragmenten al voldoende, zie weer ‘Verzet en overgave’. Als het maar authentiek is, als het de vragen van vandaag maar raakt en als het maar ergens gaat over al dan niet God. Daar mag best een portie vroomheid bij, theologie is ook geestelijke vorming.
In de opleiding gun ik studenten daarom het brede perspectief van deze Top 10 maar vooral ook de rust en ruimte om überhaupt eens een stevig boek te lezen, het te spellen, erin te verwijlen zodanig dat ergens een ‘Courage to be’ opdoemt.
Dr. Ciska Stark is directeur onderwijs aan de Protestantse Theologische Universiteit en docent praktische theologie.
Werk aan de winkel
Edward van ‘t Slot
Als dit de Top 10 van theologische must reads is, is er voor mij werk aan de winkel. Waarom zou ik niet eerlijk bekennen dat ik volgens mij nog nooit eerder van Elisabeth Schüssler Fiorenza had gehoord?
Alle genoemde boeken zijn vast en zeker must reads – voor zo ver ik dat niet kan beamen is er, nogmaals, eerst werk voor mij aan de winkel. Van Dingemans en Sölle heb ik bijvoorbeeld wel teksten gelezen, maar uitgerekend niet de hier gelauwerde. Maar ik krijg wel de indruk dat er voor liberaal-theologisch Nederland ook werk aan de winkel is, als dit lijstje de uitkomst is van een peiling onder de achterban. Zo te zien bestaat de groep stemmers uit theologen die, laten we zeggen, tien à vijftien jaar eerder zijn opgeleid dan ikzelf, en dan ook nog eens voornamelijk in Groningen (van dat laatste ben ik minder zeker). Zij hebben het boek van Dingemans nog bejubeld toen het uitkwam en zijn het in hun studeerkamers gaan lazen – en er zat enige nostalgie in die jubel. Voor Taylor hebben ze hun agenda schoongeveegd, ze hebben genoten ‒ terecht overigens – en voorlopig helpt het ze deze tijd weer een beetje te kunnen duiden.
Niks mis mee, maar er zitten daardoor enkele eenzijdigheden in de lijst. Ik zou denken dat de lijst aan spanning en actualiteit wint als we uit het lijstje Sölle – Schüssler Fiorenza – Schillebeeckx – Dingemans twee of drie namen vervangen door bijvoorbeeld Sarah Coakley (God, Sexuality, and the Self), Nadia Bolz Weber (Accidental Saints), Michael Welker en/of Rowan Williams – auteurs van het moment met wie ik zelf in ieder geval nog niet zomaar klaar ben, terwijl ze wel inspireren (en zeker niet alleen mij). Iets recentere must reads dus.
Maar hoe belangrijk is up-to-date zijn eigenlijk in de theologie? Bonhoeffer schreef in Verzet en overgave (nr. 6 in de Top 10) dat hij zichzelf zag als een moderne (lees: dialectische) theoloog die ook de erfenis van de liberale theologie nog bij zich droeg (zijn brieven uit de gevangenis zijn dus zeker niet zomaar ‘liberaal’ te noemen). Maar in hoeverre draagt, andersom, de liberale theologie van vandaag de erfenis van de dialectische of zelfs de klassieke theologie nog bij zich? Klassiek en liberaal horen samen op te trekken.
Ik vraag mij af of dit lijstje niet net iets te fijn en te veilig is voor de liberale theologie. Rowan Williams laat in zijn boek over Arius zien dat goede theologie in zekere zin altijd liberaal is, ook de theologie die we nu ‘orthodox’ noemen. Want goede theologie zoekt, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Arius, altijd naar nieuwe taal om het oude-maar-altijd-nieuwe geheim van de openbaring te vertolken in zo actueel mogelijke begrippen.
Daarom noemde Karl Barth zichzelf ook op hoge leeftijd nog: liberaal. Echt liberale theologie zal in de zoektocht naar openbaring, in een kritisch luisteren naar de traditie, dus ook altijd iets klassieks hebben. Barth zag dat overigens ook terug bij de aartsvader van de liberale theologie, Schleiermacher. Theologische boeken waarin te weinig gezocht wordt naar openbaring, in gesprek met de traditie, hebben hun beste tijd vaak al heel snel gehad.
Of er zulke boeken in dit lijstje zitten? Ik heb mij kort geleden aan het lezen van Schleiermacher gezet. Echt spannend. Daarna zal ik eens op zoek naar Schüssler Fiorenza.
Edward van ’t Slot is bijzonder hoogleraar namens de Confessionele Vereniging aan de Rijksuniversiteit Groningen. Daarnaast werkt hij aan de PThU, waar hij onder andere leiding geeft aan het centrum voor de beroepsvorming van predikanten.
Naschrift: over oude en nieuwe klassiekers
Jan Offringa
Als liberaalchristendom.nl kijken we terug op een geslaagde zoektocht naar de must reads voor theologen. De respons bleef wat achter bij de preekschrijfwedstrijd van vorig jaar (toen 85, nu 60 theologen) maar in coronatijd is alles anders. En het resultaat mag er zijn. De Top 10 wordt door velen herkend als behorend tot hun elementaire gereedschap. En er is begrip voor dat het lijstje, met vooral boeken uit de vorige eeuw, iets belegens heeft. Klassiekers moeten zich nu eenmaal bewijzen, en we weten nog niet welke meer recente studies over tien, twintig of dertig jaar nog gelezen worden. In deze lijst staan tien boeken die de bakens hebben verzet in de theologie en voor lezers een soort point of no return zijn geworden. Hier kunnen en willen ze niet achter terug.
Vaak heeft een lijstje een persoonlijk verhaal. Je weet nog dat je het boek las en je ogen open gingen. Zo heeft ‘Wat heet geloven’ van Harry Kuitert mij ooit bewaard voor de theologie . Als student raakte ik in de war als gelovigen van links tot rechts stuk voor stuk beweerden in naam van God te spreken. Toen Kuitert uitlegde dat dit spreken over boven hoe dan ook van beneden komt, kon ik verder en begon ik het spel van de godsdienst en de Godtalk te begrijpen.
Het boek dat me vervolgens voor het predikantschap bewaarde, was Stages of Faith van James Fowler. Ik zag er tegenop in een kerk te gaan werken waarin mensen heel verschillend hun geloof beleven. Fowler bracht voor mij die uiteenlopende stijlen van geloof helder in beeld en gaf er in een ander boek een pastorale handleiding bij. Zo zette hij voor mij het sein op groen. Wat ik nu lees over ‘God 9.0’ vind je bij hem terug in compactere vorm.
Verder ben ik een van de weinigen die een boek na Taylor (2007) in mijn Top 5 heeft staan. Eigenlijk zijn het er twee, want ‘Tussen tekst en lezer’ van Arie Zwiep is een tweedelige studie die gewoon onmisbaar is voor elke theoloog die oude en nieuwe teksten leest. Waar Kuitert je overtuigend laat zien dat het spreken over God nooit buiten een mens om gaat, maakt Zwiep helder dat het interpreteren van teksten nooit buiten jou als lezer omgaat. Volgens mij is het boek al verplichte stof op meerdere theologische faculteiten, en terecht!
Als kritische noot klinkt in de reacties regelmatig iets door van: mooie lijst, maar met deze boeken win je de oorlog niet. Ze helpen ons onvoldoende als het om de agenda van nu gaat. Toch wordt daarbij slechts een enkele keer een boektitel genoemd ‒ daar waren we naar op zoek! ‒ en des te vaker een thematiek of aandachtsveld. Volgens Frits de Lange staan we voor twee enorme uitdagingen: ‘de klimaatcrisis overleven en mondiaal leren samenleven met mensen die totaal anders denken en geloven dan wij.’ Ruard Ganzevoort vraagt zich af wie ons verder helpen als het gaat om maatschappelijke polarisatie, ecologische crisis of kunstmatige intelligentie. En Hans Alma voegt daaraan toe dat we een theologie nodig hebben die, voortbouwend op klassiekers, op heel nieuwe wijze nadenkt over onszelf en onze relaties. Stuk voor stuk waardevolle richtingwijzers voor theologen. Maar ze laten zich blijkbaar nog niet vangen in een boektitel die kan doorgaan voor een nieuwe klassieker. Wel kunnen zulke reacties op een gezonde manier de waarde van deze Top 10 relativeren. Met de daarin genoemde boeken leer je ongetwijfeld degelijk theologiseren in een seculiere tijd, maar daarmee ben je nog lang niet klaar. Er is nog een wereld (en een oorlog) te winnen.
René de Reuver, scriba van de Protestantse Kerk, kwam niet toe aan een reactie maar stuurde wel een persoonlijk bericht. Daarin geeft hij aan het ‘Top 10 must read‘ lijstje een heel leuk initiatief te vinden. Wat hem betreft zijn de stemmen van anderen nodig om theologisch verantwoord geestelijk leiding te kunnen geven aan geloofsgemeenschappen in deze seculiere tijd. Als kind is hij groot geworden met de oude wijsheid: wie niet studeert, is niet bekeerd. De must read Top 10 beschouwt hij als aansporing tot dagelijkse bekering. Twee dingen vallen hem op aan de uitdagende lijst: er staat niet een boek bij dat echt kritisch is op liberale theologie (à la Der Römerbrief van Barth) en er ontbreekt een titel van de founding fathers (mothers) van onze eigen protestantse traditie. Wat hem betreft mag op de lijst ‘De vrijheid van een christenmens’ van Luther niet ontbreken.
Terugkijkend was het een mooi project vol cadeautjes. De wijze waarop dagblad Trouw er aandacht aan besteed heeft, in een speelse lay out. De eerste reacties in die krant van Mechteld Jansen, die het een prachtige lijst vindt die op de koffie-automaat van de PThU mag hangen, en van Wim van Vlastuin die als hersteld hervormde rector niet echt negatief kan worden. De persoonlijke respons van twaalf mensen uit theologisch Nederland die vlot en heel divers reageerden . En de soepele samenwerking binnen de websiteredactie met Erik Jan Tillema en Sytze Ypma – het liep als een trein. Bij al dat goeds kregen we slechts twee bozige reacties van mensen die zelf niet meededen maar wel klaagden dat de door hen gewaardeerde auteurs de Top 10 niet haalden. Ook daar kun je eigenlijk alleen maar blij van worden.
Al met al blijft bij dit project één nadeel over: er ligt voor de komende jaren weer een dikke stapel boeken klaar die ik eigenlijk al lang had moeten lezen. Maar dat was ook min of meer de bedoeling. Laten we elkaar vertellen welke theologische en filosofische boeken ons vooruit helpen. Daar hopen we als liberaalchristendom.nl mee verder te gaan, bijvoorbeeld in de vorm van recensies. Er is, zoals Edward van ’t Slot het goed samenvat in de laatste reactie, werk aan de winkel.
Jan Offringa is protestants predikant te Wijk bij Duurstede en hoofdredacteur van liberaalchristendom.nl
LIBERAAL CHRISTENDOM 