Over complotdenken en de psychologie van de waan
We leven in een tijd waarin complotten als paddenstoelen uit de grond schieten. Op sociale media verspreiden ze zich als een virus. Hoe kan dat en wat zegt het over de tijd waarin wij leven? In Amerika, lees ik in een onderzoek, hangt 50% van de Amerikanen ten minste één complottheorie aan. Hoeveel geestelijke fijnstof aan achterdocht en wantrouwen ademen mensen daar dagelijks in, dat ze zo vatbaar voor complotten zijn? En komt dat intussen ook meer en meer onze kant op?
Complot en complotdenkers
Een complot is een (geheim) verbond met een kwade bedoeling, een samenzwering tegen iemand of iets. Complotdenkers vermoeden of beweren dat een groep mensen in het geheim moedwillig samenzweren. Heeft de overheid het beste met ons voor, of wil ze alleen aan ons verdienen en via mondkapjes ons onder controle krijgen? Dat juist nu complotdenken zo de kop opsteekt, vertelt iets over hoe mensen het hedendaagse leven ervaren. In tijden van crisis, in tijden van onzekerheid en bij gebrek aan transparante informatie steekt het de kop op, aldus hoogleraar Beatrice de Graaf in een podcast van 31 oktober 2020.
Over de toekomst heerst grote onzekerheid. Niet zelden doemen apocalyptische ideeën op over een naderende eindtijd. Wel is het een relativerende gedachte dat dit van alle tijden is.
Veel mensen wantrouwen de overheid, politiek, wetenschap, economie en farmacie, omdat hun achterdocht gewekt wordt door absurde prijsafspraken, kartelvorming of corruptie. Of anders wel door een steeds ondoorzichtiger werkelijkheid die bestierd wordt door een relatief kleine groep machtigen en rijken. Al deze ontwikkelingen zaaien argwaan. En argwaan wekt angst op. Dit voert ons naar het psychologische hart van complotdenken. Want achter zulke vermoedens zit vaak angst en bezorgdheid. Angst om macht of houvast te verliezen, angst om bestaanszekerheid kwijt te raken in omstandigheden die als bedreigend worden ervaren
Belangrijk is de notie dat in complotten niet zelden een kern van waarheid zit. Probleem is dat de complotaanhangers erop voortbouwen, zonder dat die kern goed aan- en bewijsbaar is.
Doutzen Kroes
Hoe complotvorming ontstaat en werkt, zie je terug in een bericht dat Doutzen Kroes 22 juli 2020 op Instagram postte. Ik citeer: “Ik ben lange tijd stil geweest en heb geprobeerd het te begrijpen en dat kan ik niet! Er zijn zoveel vragen. En met vragen begon het voor mij. Willen zij dat wij gezond zijn? Willen ze dat wij verenigd of verdeeld zijn? Hebben ze wel het goede met ons voor?” Dan vervolgt ze: “Met ‘ze’ bedoel ik de media, de farmaceutische industrie, onze overheden en de grote bedrijven met andere belangen dan wijzelf.”
Volgens de Groene Amsterdammer werd Kroes besmet door een spiritistische mevrouw die zichzelf Cosmic Woman noemt en die schrijft: “Ik heb het gevoel dat het virus opzettelijk is verspreid om angst te zaaien. Als alle aandacht daarnaar uitgaat, kunnen de samenzweerders hun gang gaan.” Dit is een voorbeeld van het nieuwe complotdenken. Het klassieke complotdenken berust op onderzoek van wetenschappers of journalisten naar bewijzen. De basis van het nieuwe complotdenken steunt op vermoeden en gevoel.
Wat bij complotdenkers vaak ontbreekt, is de ruimte voor de stem van een ander, het openstaan voor bewijsstukken van feiten en de bereidheid om de eigen mening te herzien. Dat deed trouwens die andere influencer wel, Famke Louise. Zij liet zich overtuigen door de feiten die arts Diederik Gommers haar uiteenzette. Cruciaal was hier dat hij haar volstrekt serieus nam in haar bezorgdheid. Zonder adequate kennis zijn mensen kwetsbaar en vatbaar voor het idee van complotten, in de echte en in de digitale wereld.
Lubachs fabeltjesfuik
Op zondag 18 oktober 2020 wijdde Arjen Lubach in Zondag met Lubach bijna de hele uitzending aan wat hij noemt ‘de Fabeltjesfuik’. Hij maakte duidelijk hoe Facebook en Google complotgevoeligheid creëren. Én hoe deze online grootmachten zelf misschien wel een complot tegen ons voeren. Ze bespelen ons met informatie die ze over ons hebben opgeslagen. Anonieme algoritmes bedienen onze behoeften, kennen onze smaak en interesses. YouTube heeft altijd een volgend muziekstuk klaar staan, geheel afgestemd op ons luister- en kijkpatroon. Daarnaast bestoken de algoritmes ons met advertenties van artikelen waar we eerder op internet naar zochten. Uiteindelijk zit daar het verborgen plot, want via die advertenties verdienen ze hun miljarden.
Lubach legt uit hoe Facebook en YouTube mensen een informatiefuik inloodsen, door hem de Fabeltjesfuik genoemd, die hen ook zomaar richting het waanidee van een complot duwen. Vanuit deze online wereld wordt de werkelijkheid meer en meer geframed. Zo wordt Bill Gates de man die het coronavirus de wereld in heeft geholpen om een chip in ons lichaam te spuiten. En zo is corona een griepje dat met vitaminepreparaten en een fit immuunsysteem is te voorkomen.
Bleven de mensen die dit geloven zich alleen online uiten, dan was er niet zoveel aan de hand. Maar ook in real life geven mensen uiting aan hun paranoïde meningen, bijvoorbeeld door politici of journalisten te bedreigen op zeer intimiderende en agressieve wijze. Het AD kreeg rouwbrieven, voor ieder redactielid één. Rutte, Omtzigt, de Jonge en Arib werden bedreigd door jonge gasten die hen van een samenzwering verdenken.
Hoe levensgevaarlijk complottheorieën zijn, beschrijft Richard Evans in zijn onlangs verschenen boek Het nazisme en complottheorieën. Hij toont aan hoe een antisemitisch pamflet als De protocollen van de wijzen van Sion – een vervalst document dat waarschijnlijk eind negentiende eeuw werd geschreven ‒ een belangrijke schakel wordt in de keten van Jodenhaat die uiteindelijk uitmondt in genocide.
Lessen van de waan
Rond de Amerikaanse verkiezingen van 1964 schreef de historicus Richard Hofstadter The Paranoid Style in American Politics. Een van de presidentskandidaten, de republikeinse Barry Goldwater, geloofde dat linkse elites via communistische infiltratie de Amerikanen wilden beroven van hun christelijke, conservatieve en rechtschapen waarden. Hoe actueel is dat een halve eeuw later opnieuw. Hofstadter wees erop, dat Amerika een rijke historie heeft als het gaat om complotten en samenzweringen. Hij noemde dat de ‘paranoïde stijl’. Zijn essay van toen werd de afgelopen tijd weer veel geciteerd. De uitdrukking ‘paranoïde stijl’ geeft ook nu trefzeker weer wat er speelt in onze tijd van complotgevoeligheid. Mensen zijn bevangen door een ‘gevoel van gestreste overdrijving, achterdocht en samenzweerderige fantasie.’ Doorgaans heel normale mensen raken in de ban van zo’n paranoïde stijl.
Hoe komt het dat mensen zich zo laten meeslepen door vermeende complotten, en dat feiten en waarheidsvinding hen onverschillig laten? Daar heeft de psychologie wel iets over te zeggen, die voert ons naar het terrein van de waan. Hoe de waan in elkaar zit, en waar ze voor staat, leert ons ook iets over complotdenken. Waarom? Omdat het zowel in een waan als bij complotdenken gaat om een voorstelling die beschouwd wordt als waar, terwijl die niet klopt met de werkelijkheid. En toch houden mensen zich eraan vast, blijven ze van hun mening overtuigd.
Laten we er eens van uitgaan dat het idee dat er een chip van Bill Gates in het coronavaccin zit om ons te volgen, geen complot is maar een waan. Wat leert onderzoek naar een waan ons hierover? Dat je niet moet afgaan op wat iemand met een waan rondbazuint, maar naar het patroon dat zich daarin laat zien. Dan valt op dat niet zozeer de inhoud ertoe doet, maar meer de zekerheid waaraan diegene zich vasthoudt. De zekerheid dat die waan voor hem iets betekent, dat doet ertoe.
Ook valt op hoe stellig en fanatiek iemand erin gelooft, hoe onbereikbaar iemand is, hoe triomfantelijk in haar of zijn gelijk. Dat stellige verwijst dus niet zozeer naar de inhoud van de waan als wel naar het gevoel van zekerheid en houvast dat die waan geeft. En dat gevoel neemt de betreffende persoon heel serieus, het is van een hoger waarheidsgehalte dan de waaninhoud.
Innerlijk gat
Er is nog iets anders met de waan. Die is ook nuttig en behulpzaam, en meer dan dat. Studie en therapie laten zien dat een waan vaak een antwoord is op nood, trauma, innerlijke catastrofe of psychische collaps. Vanaf Freud leggen psychologen uit dat een waan een reparatiepoging is. De waan is een reactie op een gat in de eigen psyche, schrijft Darian Leader in Wat is waanzin. De waan lijkt een uiterste poging om dat gat te dichten. Waar leegte en afgrond gaapten, creëert een waan betekenis en zin. Zo ontstaat er weer verbinding tussen iemands innerlijk en de buitenwereld, zij het niet zelden een bizarre.
Waar mensen gewoonlijk zekerheid kunnen combineren met twijfel, is iemand met een waan verrassend overtuigd van zijn zaak.
Deze zekerheid zien we ook terug bij complotdenken: men is bijzonder stellig overtuigd. Zoals een waan een oplossing is voor een innerlijk gat, zo is een complotgedachte een oplossing voor sluimerende angst in schuivende tijden. Angst dat een groep heimelijk bezig is jouw leven naar de knoppen te helpen en daarmee jouw toekomst ondergraaft. Die angst trekt makkelijk de jas van woede aan.
Een waan is psychodynamisch bekeken dus geen gekte, maar een manier om te overleven. De vraag is in welke mate complotdenken dat is. De theorievorming over de waan geeft een aantal wegen om dat te onderzoeken.
Complotdenken heeft iets religieus
In het bezweren van angst en het terugwinnen van de grip op het leven zijn complotdenkers bijna religieus. Is complotdenken een nieuwe religie? “Ja” is het volmondige antwoord van Beatrice de Graaf. Als dat zo is, wat maakt het dan religieus? Religie gaat over het vinden van antwoorden op existentiële vragen rond thema’s als vertrouwen en zin van het leven, én gaat over ergens in geloven en je aan hechten. Het woord religie heeft twee betekenissen: opnieuw verzamelen en opnieuw verbinden. Mensen die gaten ervaren, rapen hun leven opnieuw bij elkaar, vaak fragmentarisch en bricolerend. Uit een mozaïek van informatie, feiten en nepfeiten smeden ze een nieuw geheel.
Bij complotdenkers verdwijnt echter het religieuze gegeven, dat we alleen iemand kunnen zijn in contact met de ander. Via de ander ontstaat het ‘ik’ van een mens. In gezonde verhoudingen blijft er altijd ruimte voor de inbreng van wie anders is of denkt. Als je een complot vermoedt, ben je geen complotdenker zolang je in gesprek kunt gaan met de ander en openstaat voor inzichten en argumenten die niet je eigen gelijk bevestigen. Daarom is het een loffelijk streven complotdenkers niet af te stoten maar relaties in stand te houden en hen op een of andere manier binnen een groep of gemeenschap te houden.
Dit is een herziene en ingekorte versie van de tekst die eerder in het Friesch Dagblad d.d. 19 december 2020 verscheen
LIBERAAL CHRISTENDOM 