Recensie: Levensduiding in het licht van transcendentie

Iemke Epema schreef een recensie over het boek ‘Levensduiding in het licht van transcendentie. De theologie van Jörg Lauster’. Deze Duitse theoloog meent dat transcendentie niet enkel is gebonden aan sacrale ruimtes en vindt het belangrijk dat liberale theologie in een begrijpelijke taal wordt uitgelegd.

Boekbespreking
Levensduiding in het licht van transcendentie.
De theologie van Jörg Lauster
Iemke Epema

De schrijvers

Rick Benjamins, docent en hoogleraar aan de PThU en RUG, en Wouter Slob, voormalig hoogleraar aan de RUG en predikant binnen de PKN, zijn beide betrokken bij de ontwikkeling van de liberale theologie in Nederland. Samen met Jan Offringa vormden ze de redactie van Liberaal christendom. Ervaren, doen, denken (2016). In dit boekje, dat in 2021 uit is gekomen, brengen ze de theologie van Jörg Lauster voor het voetlicht.

Lauster is een Duitse liberale theoloog die in de traditie staat van het cultuurprotestantisme. Daarin worden religie en moderniteit nadrukkelijk op elkaar betrokken. Behalve theologie heeft hij ook filosofie en romanistiek gestudeerd. Tegenwoordig is hij hoogleraar systematische theologie in München. Hij heeft zich diepgaand beziggehouden met de (cultuur)geschiedenis van het christendom. In zijn werk staat de ervaring en duiding van transcendentie centraal.

Drijfveer

Aanleiding voor deze inleiding op het werk van Jörg Lauster is het verhaal dat hij zelf komende maand zal gaan vertellen in het kader van De Vrijzinnige Lezing. Hij is daarvoor op 25 en 26 maart 2022 in Nederland te gast. Benjamins en Slob zien in Lauster een belangwekkende eigentijdse vertegenwoordiger van de liberale theologie, met een origineel en krachtig geluid. Met deze uitgave hopen zij bredere bekendheid te geven aan Lausters spannende en veelzijdige werk.

Stijl

Volgens Benjamins verstaat Lauster de kunst complexe vragen te behandelen met de leesbaarheid van de krant. De inleiding van Benjamins en Slob is zeer informatief, heerlijk bondig en kernachtig, en over het algemeen helder geschreven. Het maakt je bijzonder nieuwsgierig naar het werk van Lauster zelf.

Een goede greep is dat na een korte inleiding eerst Lauster zelf aan het woord wordt gelaten in een radio-interview. Daardoor krijg je meteen een levendige indruk van de manier waarop de man denkt en spreekt. Hier is iemand aan het woord die zowel bedachtzaam is als zonder omwegen zegt waar het op staat. De interviewer merkt op dat waar de oervaders van de liberale theologie niet altijd gemakkelijk te lezen zijn, Lauster bewonderenswaardig helder schrijft. Als hij vervolgens de vraag krijgt of het zijn bedoeling is de liberale theologie te vertalen naar de wereld van de eenentwintigste eeuw, zegt Lauster dat begrijpelijke taal een absolute must is voor liberale theologen: Wij willen vanuit onze bedoelingen immers juist openstaan voor de cultuur, de tijdgeest, dat wat mensen beweegt en gaande houdt, en dat betekent ook dat de mensen met wie wij in gesprek willen gaan ons kunnen begrijpen.

Waar het om gaat

In deze inleiding is ruime aandacht voor de breedte van Lausters oeuvre. De werken die daarbij het meest naar voren springen zijn Die Verzauberung der Welt. Eine Kulturgeschichte des Christentums (2014), een dikke pil van ruim 700 pagina’s en Der ewige Protest. Reformation als Prinzip (2017), een kort pamflet van 140 pagina’s. In deze inleiding is het goed, naast het radio-interview, in elk geval het derde hoofdstuk te lezen. Dat hoofdstuk, dat naar mijn idee de kern vormt, gaat over hermeneutiek. Het heeft als titel Religieuze ervaring en de duiding van het leven.

Ervaringen van transcendentie zijn voor Lauster nadrukkelijk niet per se gebonden aan een sacrale ruimte, heilig boek of gewijde handeling. Het zijn ervaringen in het profane leven, waarin de gewone gang van zaken wordt onderbroken en waarin zich een plotselinge dieptedimensie manifesteert. Het zijn dus geen ervaringen van een bovennatuurlijk object, maar ongewone ervaringen van de gewone werkelijkheid, die vragen om bijzondere expressie. Niet alleen in (theologische) taal, maar evenzeer in riten, levensvormen, kunst, literatuur en architectuur kunnen ze uitdrukking vinden. Kenmerkend voor deze uitdrukkingsvormen is dat ze zelf weer nieuwe ervaringen van transcendentie bemiddelen.

Mooiste passage en eyeopener

In datzelfde derde hoofdstuk staat een prachtig citaat te lezen van de atheïstische filosoof Adorno, dat mij onmiddellijk raakte. Het is een mooi voorbeeld van hoe de duiding van een ervaring van transcendentie een nieuwe ervaring van transcendentie kan bemiddelen, want dat was de uitwerking die deze woorden op mij hadden: Tegenover Schuberts muziek valt ons de traan in het oog, zonder dat ze eerst de ziel bevraagt: zo onvoorstelbaar en werkelijk komt ze bij ons binnen. Wij huilen, zonder te weten waarom; omdat wij nog niet zo zijn als de muziek belooft, in een onbenoemd geluk, dat ze alleen maar zo hoeft te zijn om ons ervan te verzekeren dat wij eens zo zullen zijn. Wij kunnen haar niet lezen; maar het toegeknepen, overstromende oog houdt zij de tekens van een uiteindelijke verzoening voor.

Deze woorden worden gevolgd door een al even lyrisch citaat van Karl Barth over de muziek van Mozart. Barth gaat een stap verder dan Adorno door Mozarts muziek expliciet religieus en bovendien christelijk te duiden. Eyeopener was voor mij de uitleg over de manier waarop Lauster deze verschillende duidingen van transcendentie-ervaringen benadert. Het punt van Lauster is niet, merkt Benjamins op, dat er transcendentie-ervaringen zijn die de waarde of waarheid van het christendom bewijzen. Wat hij wil laten zien is dat er ervaringen zijn waarin de wereld op een onuitsprekelijke manier als zinvol wordt ervaren, in het menselijk samenzijn, in de natuur of zoals hierboven in de muziek. Dit zijn transcendentie-ervaringen die duiding behoeven en door die duiding versterkt worden. De christelijke religie heeft steeds nieuwe ervaringen van transcendentie nodig om het eigen geloof niet op te laten drogen én om voor anderen duiding mogelijk te maken. Benjamins gebruikt hier de termen duidingsmateriaal en duidingspotentiëel.

Liberaal-christelijke relevantie

De eerste vraag die de interviewer stelt in het radiogesprek waar deze inleiding mee opent, is de vraag wat liberale theologie eigenlijk is. Lauster geeft meteen toe dat het een ongelukkig begrip is. De associatie met het liberalisme in de politiek, die onmiddellijk opkomt, is ongewenst. Oorspronkelijk was liberale theologie dan ook een benaming van buitenaf en geen eigen gekozen term. Maar een beter woord is simpelweg nog niet gevonden, zegt hij. Hij karakteriseert het als theologie die de Europese erfenis van de Verlichting, die door de Romantiek is heengegaan, samenbrengt in een vorm van religie die enerzijds zekerheid fundeert maar er anderzijds mee rekent dat ook andere stromingen hun recht en hun waarheid kunnen hebben.

Liberale theologie richt zich niet alleen tot de harde kern van mensen die zichzelf als overtuigde gelovigen zien, maar ook en vooral tot mensen in het tussengebied, mensen van wie we niet zo precies weten of ze religieus zijn en die dat zelf ook niet precies weten. Het neemt deze mensen volstrekt serieus. Dat lijkt mij haar sterke punt. Gevraagd naar het zwakke punt van liberale theologie noemt Lauster de vaagheid die haar vaak wordt verweten. Dat verwijt vindt hij niet geheel ongegrond. Hij besluit het radiogesprek met de opmerking: Niet alles, niet ieder eekhoorntje, en niet iedere kinderlach is meteen een Godsontmoeting. Dat is een zaak waar we nog veel werk te verrichten hebben: concreter, exacter worden over dat, waarvan we denken dat we daarin het geheim van het leven kunnen opsporen. Een uitdagende opdracht voor iedere theoloog die deze traditie is toegedaan.

Iemke Epema (1965) is protestants predikant te Zwolle en promoveerde in 2018 met het proefschrift ‘Niets gaat ooit verloren’ op het denken van Charles Taylor.